Najlepsza dieta dla insulinoopornych 

We współzależnościach pomiędzy zdrowiem a żywieniem, wielokrotnie poruszany jest temat chorób metabolicznych i niskiej świadomości żywieniowej.  Nieleczona insulinooporność jest prostą drogą do cukrzycy typu drugiego. Chociaż typowa dieta cukrzycowa opiera się na kontroli podaży węglowodanów¹, to nie zawsze jest ona preferowana przez chorych. Czasami okazuje się, że większe korzyści mogą przynieść diety alternatywne.

Przede wszystkim zmiana

Pierwsza rzecz, bez której wprowadzanie diety nie ma sensu, to osobiste przekonanie, co do zasadności jej przestrzegania. Możemy  próbować modyfikować dietę, zmuszając się do różnego typu zachowań, ale nawet perswazja ze strony naszego lekarza na nic się nie zda, gdy brak nam osobistego zaangażowania.

Najistotniejszą zmianą w przypadku cukrzycy, jest zarządzanie własnym jadłospisem i aktywnością fizyczną. Jednym z czynników, które zwiększają ryzyko cukrzycy typu 2 jest nadmierna masa ciała.

Redukcja otyłości i nadwagi poprawia glikemię, zmniejszając ryzyko powikłań cukrzycy ^1-4,9. Ze względu na wspomniane powikłania zaleca się kontrolę lipidogramu i ciśnienia tętniczego krwi, a także utrzymywanie hemoglobiny glikowanej poniżej 7% ¹.

Dieta cukrzycowa

W leczeniu dietetycznym cukrzycy posługujemy się równomiernym rozkładem węglowodanów w ciągu dobry, których pula wynosi około 45% ¹. Istotna jest również ilość wymienników węglowodanowych, gdzie 1 wymiennik oznacza 10 g węglowodanów przyswajalnych. Od ilości węglowodanów zależy dawka podawanej insuliny, co jest szczególnie istotne w cukrzycy typu I⁶.

Generalnie w leczeniu zaburzeń tego typu należy skierować uwagę na możliwości wprowadzenia długoterminowego planu żywieniowego, który będzie łatwy do przestrzegania i zapewni bezpieczne, kontrolowane korzyści.

Skoro jednak mowa o dietach alternatywnych, to kilka  z nich może być warte bliższego poznania w kontekście insulinooporności. Według niektórych źródeł niewielka modyfikacja zawartości węglowodanów i tłuszczów w diecie nie wpływa znacząco na profil insulinowy i redukcję masy ciała ^13,14. Inaczej jest, gdy podaż węglowodanów zredukuje się do minimum.

Korzyści z diet niskowęglowodanowych

Przykładem diety niskowęglowodanowej jest dobrze znana dieta ketogeniczna, która dostarcza znikomych ilości węglowodanów (około 20g), uzupełniając pulę energii źródłami tłuszczu (75%). Białko dostarczane jest w nieznacznie zwiększonych ilościach (25%)¹⁶.

W wyniku zmian metabolicznych glukoza pochodząca z węglowodanów przestaje być wykorzystywana do procesów energetycznych. Biorą w tym udział ciała ketonowe, które są produkowane w wyniku stosowania diety wysokotłuszczowej. Odpowiednie stężenie ciał ketonowych w organizmie określamy mianem ketozy żywieniowej¹¹.

O dietach ograniczających podaż węglowodanów mówi się bardzo wiele nie tylko w kontekście kontroli stężenia glukozy we krwi, ale również w ramach utraty tkanki tłuszczowej, czy wsparcia programu sportowego. Dieta ketogeniczna ma wielu zwolenników wśród osób zainteresowanych aktywnością fizyczną, u których może przynosić wiele korzyści.

W kontekście sportowym dieta niskowęglowodanowa wygląda obiecująco. Przykładem tego jest badanie, w którym  20 sportowców przez 3 tygodnie stosowało dietę ketogeniczną. Po tym czasie zaobserwowano u nich znaczną poprawę pojemności tlenowej, siły mięśniowej i redukcję stanów zapalnych, w porównaniu do zawodników, którzy stosowali tradycyjną dietę²⁴.

Dieta niskowęglowodanowa, a jednocześnie wysokobiałkowa pomaga efektywnie redukować masę ciała. W pewnym badaniu wprowadzono u otyłych pacjentów z BMI >30 kg/m² dietę niskoenergetyczną, gdzie ilość spożywanych węglowodanów wynosiła jedynie 26-30 g/dobę, a ilość tłuszczu tylko 1 łyżkę oliwy dziennie. Podstawą diety było białko o wysokiej wartości odżywczej⁷.

Kiedy po 4 miesiącach pacjenci schudli o 80% wyznaczonej masy ciała, zwiększono liczbę kalorii i znormalizowano podaż makroskładników w diecie. W pierwszym etapie pacjenci mocno zredukowali masę tkanki tłuszczowej, przy zachowaniu tkanki mięśniowej ⁷.

Dieta niskowęglowodanowa w tej modyfikacji dostarczała dużo białka, co umożliwiało pacjentom ochronę tkanki mięśniowej i pomagało kontrolować głód ¹⁴. Inne diety wysokobiałkowe równie dobrze redukują masę tkanki tłuszczowej, tym samym oszczędzając mięśnie, np. dieta Atkinsa albo dieta Paleolityczna ¹⁵.

Dieta wysokotłuszczowa może być oceniana jako zagrożenie w kierunku hipercholesterolemii albo hipertrójglicerydemii. Badania wykazują, że chociaż profil lipidów we krwi zwierząt podczas diety ketogenicznej był pogorszony, to u ludzi takie zjawisko nie występowało. Zmiany w proporcjach grup lipidowych u ludzi są   korzystne ^17-20.

Dieta tłuszczowa u cukrzyków

W zaburzeniach gospodarki cukrowej dieta ograniczająca węglowodany jest z jednej strony korzystna, a z drugiej potencjalnie niebezpieczna. U osób z cukrzycą typu 2, które stosują dietę wysokotłuszczową, może dojść do pogłębienia hipoglikemii, zwłaszcza podczas leczenia insuliną⁵.

Należy pamiętać, że u cukrzyków istnieje także możliwość wystąpienia  kwasicy ketonowej ¹⁶, która pojawia się w skutek hiperglikemii. Najczęściej występuje w ramach pierwotnego braku insuliny wśród osób z cukrzycą typu I ¹⁷.

O ile ketoza żywieniowa jest bezpieczna, to nadmiar ketonów w ciele cukrzyka stanowi zagrożenie, ponieważ może doprowadzić do śpiączki. Jest to szczególnie prawdopodobne w przypadku cukrzycy typu 1.

Długotrwała dieta ketogeniczna stosowana u cukrzyków typu 2 została uznana za bezpieczną. Dieta poprawiała wskaźniki wrażliwości węglowodanowej we krwi, redukowała masę ciała ^21,22 , a także wymuszała zmniejszenie ilości przyjmowanych leków przeciwcukrzycowych ^16,17,23.

W rocznym badaniu z udziałem dorosłych osób z insulinoopornością wykazano, że dieta niskoweglowodanowa, która prowadziła do uzyskania stanu ketozy żywieniowej, zmniejszała stężenie hemoglobiny glikowanej i wskaźnika HOMA-IR ¹⁰.

Bezpieczeństwo

Oprócz korzyści wynikających z diet niskowęglowodanowych (np. redukowanie objawów chorób układu nerwowego ¹⁶) istnieją też zagrożenia. Nie należy na ślepo włączać takiej diety u każdej osoby, bez konsultacji ze specjalistą.

Podczas redukowania podaży węglowodanów dochodzi do różnych zmian metabolicznych. Przyjmowanie insuliny i innych leków hipoglikemizujących w stanie niskiego stężenia glukozy we krwi jest bardzo niebezpieczne. Z tego względu jeśli planujemy wprowadzać dietę ketogeniczną, a chorujemy na cukrzycę, powinniśmy być pod ścisłą kontrolą lekarza, który w razie potrzeby zmniejszy dawkę leków.

• SKOCZYLAS Glukonormin 60 kaps.
  
  Dodaj do koszyka
  Tania wysyłka od 9,99 PLN!
• SWANSON Chromium Picolinate 200mcg 200 kaps.
  
  Dodaj do koszyka
  Tania wysyłka od 9,99 PLN!
• LAB ONE No1 Gluco BLOQ 60 kaps.
  
  Dodaj do koszyka
  Tania wysyłka od 9,99 PLN!

Mięso – tak czy nie?

Istnieje kilka rodzajów diet opartych na produktach pochodzenia roślinnego. Jednym z nich jest weganizm, który wyklucza spożywanie mięsa, ryb, nabiału, jaj, żelatyny i innych produktów zwierzęcych, a czasami nawet miodu. Dozwolone są wszystkie warzywa i owoce, nasiona, orzechy, przyprawy itd⁴⁵.

W przypadku wegetarian sprawa jest bardziej skomplikowana, ponieważ występuje kilka rodzajów wegetarianizmu. Ogólnie pojęcie wegetarianizmu odnosi się do wykluczania produktów zwierzęcych, jednak istnieje rozróżnienie na owowegetarianizm, laktowegetarianizm, pescowegetarianizm, laktoowowegetarianizm i inne⁴⁵.

Owowegetarianizm dopuszcza spożywanie jaj, laktowegetarianizm – mleka i nabiału, laktoowowegetarianizm – mleka,nabiału i jaj, a pescowegetarianizm – ryb. Innymi odmianami diety roślinnej może być frutarianizm lub liquidarianizm. Można powiedzieć, że weganizm jest również odmianą wegetarianizmu. W poniższych badaniach skupiono się na weganizmie i pierwotnym wegetarianizmie.

Diety roślinne dostarczają sporej ilości węglowodanów i błonnika, małych ilości tłuszczu i zwykle średniej ilości białka. Gęstość energetyczna takiej diety jest zwykle znikoma, co umożliwia łatwą kontrolę masy ciała. Amatorzy diet roślinnych mają lepsze parametry glukozy we krwi, a ryzyko występowania u nich cukrzycy jest zmniejszone²³.

W 2003 roku przeprowadzono randomizowane badania kliniczne z udziałem 99 osób chorych na cukrzycę typu 2, w przedziale wiekowym 27- 82 lat. Przez 22 tygodnie uczestnicy odżywiali się na dwa sposoby.

Jedna grupa spożywała dietę cukrzycową, zalecaną w ówczesnym czasie przez specjalistów (15-20% białka, 60-70% węglowodanów, tłuszcz nasycony <7% i <200mg cholesterolu na dobę) ²⁴, a druga grupa żywiła się zgodnie z założeniami diety wegańskiej (15% białka, 75% węglowodanów i 10% tłuszczu) ²⁵.

Grupa roślinna zmniejszyła masę ciała i poziom hemoglobiny glikowanej^25,26, poprawiła wrażliwość na leki przeciwcukrzycowe. Dieta roślinna charakteryzowała się nie tylko zdecydowanie większą podażą węglowodanów i brakiem kontroli przyjmowanej energii, ale miała niski ładunek glikemiczny, co wyjaśnia lepszą kontrolę cukru we krwi²⁵.

Diety roślinne przynoszą wiele korzyści dla cukrzyków. Poza poprawą glikemii, lipidogramu⁴³ i ciśnienia krwi³⁰ pacjenci zgłaszają więcej energii, redukcję masy ciała i mniej problemów trawiennych^27,28. Polecaną formą diety roślinnej jest w tym przypadku dieta wegańska, która ogranicza mięso, nabiał i mleko, jaja, a także produkty przetworzone, takie jak np. zboża oczyszczone²⁹.

Nie tylko na serce

Ostatnią dietą, która może mieć zastosowanie u cukrzyków typu 2 jest dieta śródziemnomorska. To sposób żywienia, który występuje tradycyjnie na obszarach m.in. Grecji, Francji i Włoch. Zawiera w sobie dużo warzyw i owoców, strączków, a także orzechów, zbóż i oliwy z oliwek. Mięsnym dopełnieniem diety są kurczak, ryby i owoce morza, które gotuje się na parze lub obsmaża na grillu. Czasami spożywa się także produkty nabiałowe³². Najciekawszą opcją w diecie śródziemnomorskiej jest kieliszek czerwonego wina³¹.

Dieta śródziemnomorska jest bardzo zdrowa, ponieważ dostarcza witamin, soli mineralnych, błonnika, antyoksydantów, zdrowych tłuszczów^33,40. Dobrym źródłem jednonienasyconych kwasów tłuszczowych są oliwki i oliwa³². Całkowita podaż energii w diecie śródziemnomorskiej jest zależna od zapotrzebowania organizmu³⁵.

Wszystkie składniki diety chronią przed wystąpieniem cukrzycy³⁵. W badaniu z udziałem 2568 pacjentów, spożywanie żywności zgodnie z zasadami wspomnianej diety zmniejszało ryzyko cukrzycy³⁴ . Poza poprawą glikemii^36,37 i lipidogramu³⁹ dieta zmniejsza śmiertelność spowodowaną incydentami sercowo-naczyniowymi³². Dieta śródziemnomorska może pomagać w kontroli masy ciała, a jej hipoglikemizujące działanie jest znacznie lepsze niż w przypadku stosowania diety niskowęglowodanowej czy niskotłuszczowej³⁸.

W 2003 roku przeprowadzono randomizowane badanie kliniczne z udziałem 279 kobiet chorujących na cukrzycę typu 2, które również przyniosło pozytywne efekty w postaci zmniejszenia ilości hemoglobiny glikowanej we krwi ⁴¹.

Podobne wyniki uzyskano w rocznym, randomizowanym badaniu z udziałem 259 cukrzyków typu 2, z nadwagą.  Pacjentów podzielono na trzy grupy. Pierwsza żywiła się dietą śródziemnomorską o obniżonej zawartości węglowodanów (35% węglowodanów, 45% tłuszczu, 20% białka). Drugiej grupie zalecono żywić się według założeń tradycyjnej diety śródziemnomorskiej (50% węglowodanów, 30% tłuszczu i 20% białka). Ostatnia grupa miała śledzić schemat diety zalecanej przez American Dietetic Association z 2003 roku (50% węglowodanów, 20% białka, 30% tłuszczu). Śródziemnomorski sposób odżywiania zmniejszał stężenie hemoglobiny glikowanej u badanych w większym stopniu niż dieta zalecana w cukrzycy⁴⁴.

Co wybrać?

Wszystkie opisane diety przynoszą pewne korzyści dla osób z cukrzycą typu drugiego. Najważniejszym założeniem jest redukcja nadwagi i otyłości u chorych, co w znacznym stopniu wpływa na zmniejszenie objawów zaburzeń gospodarki węglowodanowej. Warto pamiętać, że cukrzyca jest chorobą towarzyszącą przez całe życie. Z tego względu powinno się wybierać sposoby żywienia, które umożliwiają długotrwałe, bezpieczne stosowanie, bez  ryzyka powstawania innych zaburzeń i chorób, albo niedoborów żywieniowych.

Diety wysokotłuszczowe, które prowadzą do uzyskania stanu ketozy żywieniowej wpływają silnie na zmniejszenie głodu i masy ciała, bez większego uszczerbku w tkance mięśniowej. Z drugiej strony są ryzykowne ze względu na tendencję do silnego obniżania glikemii, konieczności ścisłej kontroli medycznej i modyfikowania dawki przyjmowanych leków. Poza tym dieta ketogeniczna może być droga i trudna do przestrzegania, a także stwarza poważne ryzyko niedoborów żywieniowych. Taka dieta powinna być wprowadzana pod kontrolą profesjonalisty.

Diety roślinne dostarczają mnóstwa witamin i soli mineralnych, a odpowiednio skomponowane są w stanie zapewnić białko pełnowartościowe. Diety wegańskie i wegetariańskie są bezpieczniejsze i tańsze niż diety wysokotłuszczowe. Niestety w tym przypadku również występuje ryzyko niedoborów żywieniowych takich jak np. żelaza i witaminy B12. Oczywiście niedobory są w tym przypadku zależne od formy stosowanej diety wegetariańskiej. Na korzyść diet roślinnych przemawia obecność zdrowych tłuszczów, ciekawe możliwości komponowania posiłków i eliminowanie produktów przetworzonych.

Dieta śródziemnomorska wydaje się najlepszym pomysłem dla osób insulinoopornych albo już z cukrzycą typu 2. Jest bezpieczna, dostarcza wszystkich potrzebnych składników, można stosować ją przez całe życie, przypomina żywienie tradycyjne, jest smaczna i zróżnicowana.

[bg_collapse view="link" color="#92d500" icon="arrow" expand_text="Bibliografia " collapse_text="Bibliografia (zwiń)" ]

1. American Diabetes Association standards of medical care in diabetes—2018. Diabetes Care 2018 Jan; 41(Supplement 1): S38-
2. Ibrahim M, Tuomilehto J, Aschner P, Beseler L, Cahn A, Eckel RH, Fischl AH, Guthrie G, Hill JO, Kumwenda M, Leslie RD, Olson DE, Pozzilli P, Weber SL, Umpierrez GE. Diabetes Metab Res Rev. 2018 Sep;34(6):e3021.
3. Pastors J, Warshaw H, Daly A, et al. The evidence for the effectiveness of medical nutrition therapy in diabetes management. Diabetes Care. 2002;25:608-613.
4. Evert A, Boucher J, Cypress M et al. Nutrition therapy recommendations for the management of adults with diabetes. Diabetes Care. 2013;36:3821-3842.
5. Gupta L, Khandelwal D, Kalra S, et al. Ketogenic diet in endocrine disorders: Current perspectives. Journal of Postgraduate Medicine. 2017;63(4):242-251.
6. American Diabetes Association. Toolkit No. 14: All About Carbohydrate Counting. 2009.https://professional.diabetes.org/sites/professional.diabetes.org/files/media/All _About_Carbohydrate _Counting.pdf
7. Gomez-Arbelaez D, Bellido D, Castro AI, et al. Body Composition Changes After Very-Low-Calorie Ketogenic Diet in Obesity Evaluated by 3 Standardized Methods, The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism, Volume 102, Issue 2, 1 February 2017, Pages 488–498.
8. Johnstone AM, Horgan GW, Murison SD, et al. Effects of a high-protein ketogenic diet on hunger, appetite, and weight loss in obese men feeding ad libitum, The American Journal of Clinical Nutrition, Volume 87, Issue 1, 1 January 2008, Pages 44–55.
9. Hemmingsson E, Johansson K, Eriksson J, Sundström J, Neovius M, Marcus C. Weight loss and dropout during a commercial weight-loss program including a verylow-calorie diet, a low-calorie diet, or restricted normal food: observational cohort study. Am J Clin Nutr. 2012;96(5):953–961.
10. Saslow L, Daubenmier J, Moskowitz J, et al. Twelve-month outcomes of a randomized trial of a moderate-carbohydrate versus very low-carbohydrate diet in overweight adults with type 2 diabetes mellitus or prediabetes. Nutr Diabetes. 2017;7(12):304.
11. Goday A, Bellido D, Sajoux I, et al. Short-term safety, tolerability and efficacy of a very low-calorie-ketogenic diet interventional weight loss program versus hypocaloric diet in patients with type 2 diabetes mellitus. Nutr Diabetes. 2016;6:e230
12. Laffel L. Ketone bodies: A review of physiology, pathophysiology and application of monitoring to diabetes. Diabetes Metab Res Rev. 1999;15(6):412–426.
13. Dietary Guidelines Advisory Committee. Health.gov. https://health.gov/dietaryguidelines/2015-scientific-report/PDFs/Scientific-Report-of-the-2015-Dietary-Guidelines-AdvisoryCommittee.pdf. Published 2018.
14. MacLeod J, Franz MJ, Handu D, et al. Academy of Nutrition and Dietetics Nutrition practice guideline for type 1 and type 2 diabetes in adults: nutrition intervention evidence reviews and recommendations. Journal of the Academy of Nutrition and Dietetics. 2017;117:1637–1658.
15. Anton SD, Hida A, Heekin K, et al. Effects of popular diets without specific calorie targets on weight loss outcomes: systematic review of findings from clinical trials. Nutrients. 2017;9:822.
16. Freeman J, Kossoff E. Ketosis and the ketogenic diet, 2010: Advances in treating epilepsy and other disorders. Adv Pediatr. 2010;57:315-329.
17. Manninen AH. Metabolic effects of the very-low-carbohydrate diets: Misunderstood “Villains” of human metabolism. Journal of the International Society of Sports Nutrition. 2004;1(2):7-11.
18. Zhang X, Qin J, Zhao Y et al. Long-term ketogenic diet contributes to glycemic control but promotes lipid accumulation and hepatic steatosis in type 2 diabetic mice Nutrition Research. 2016;36(4):349-358.
19. Schugar RC, Crawford PA. Low-carbohydrate ketogenic diets, glucose homeostasis, and nonalcoholic fatty liver disease. Curr Opin Clin Nutr Metab Care. 2012;15(4):374-80.
20. O' Neill D, Westman E, Bernstein R. The effects of a low-carbohydrate regimen on glycemic control and serum lipids in diabetes mellitus. Metab Syndr Relat Disord.

2003;1(4):291-298.

21. Hussain T, Mathew T, Dashti A, Asfar S, Al-Zaid N, Dashti H. Effect of low-calorie versus low-carbohydrate ketogenic diet in type 2 diabetes. Nutrition. 2012;28(10):1016-1021.
22. Westman EC, Yancy WS, Mavropoulos JC, Marquart M, McDuffie JR. The effect of a low-carbohydrate, ketogenic diet versus a low-glycemic index diet on glycemic control in type 2 diabetes mellitus. Nutrition & Metabolism. 2008;5:36.
23. American Dietetic Association. Position of the American Dietetic Association and Dietitians of Canada: Vegetarian diets. J Am Diet Assoc. 2003;103(6):748-765.
24. Barnard ND, Cohen J, Jenkins DJ, TurnerMcGrievy G, Gloede L, Jaster B, Seidl K, Green AA, Talpers S. A low-fat vegan diet improves glycemic control and cardiovascular risk factors in a randomized clinical trial in individuals with type 2 diabetes. Diabetes Care 2006;29:1777– 1783
25. Barnard ND, Gloede L, Cohen J, et al. A low-fat vegan diet elicits greater macronutrient changes, but is comparable in adherence and acceptability, compared with a more conventional diabetes diet among individuals with type 2 diabetes. J Am Diet Assoc. 2009 Feb;109(2):263-272.
26. Lee V, McKay T, Ardern CI. Awareness and perception of plant-based diets for the treatment and management of type 2 diabetesin a community education clinic: A pilot study. Journal of Nutrition and Metabolism. 2015;2015:236234.
27. Katcher H, Ferdowsian H, Hoover V, Cohen J, Barnard N. A worksite vegan nutrition program is well-accepted and improves health-related quality of life and work productivity. Annals of Nutrition and Metabolism. 2010;56(4):245-252.
28. Tonstad S, Stewart K, Oda K, Batech M, Herring R, Fraser G. Vegetarian diets and incidence of diabetes in the Adventist Health Study-2. Nutrition, Metabolism and Cardiovascular Diseases. 2013;23(4):292-299.
29. Tuso PJ, Ismail MH, Ha BP, Bartolotto C. Nutritional update for physicians: Plantbased diets. The Permanente Journal. 2013;17(2):61-66.
30. Barnard, ND, Levin, SM, Gloede, L, Flores, R. Turning the waiting room into a classroom: weekly classes using a vegan or a portion-controlled eating plan improve diabetes control in a randomized translational study. Journal of the Academy of Nutrition and Dietetics. (2018);118:1072-1079.
31. Trichopoulou A, Martinez-Gonzalez MA, Tong TY, et al. Definitions and potential health benefits of the Mediterranean diet: views from experts around the world. BMC Med. 2014;12:112.
32. Benson G, Pereira R, Boucher J. Rationale for the use of a Mediterranean diet in diabetes management. Diabetes Spectrum. 2011;24(1):36-40.
33. Fardet A, Rock E, Bassama J, et al. Current Food Classifications in Epidemiological Studies Do Not Enable Solid Nutritional Recommendations for Preventing DietRelated Chronic Diseases: The Impact of Food Processing, Advances in Nutrition, Volume 6, Issue 6, November 2015, Pages 629–638, https://doi.org/10.3945/an.115.008789
34. Vitale M, Masulli M, Calabrese I, et al. Impact of a mediterranean dietary pattern and its components on cardiovascular risk factors, glucose control, and body weight inpeople with type 2 diabetes: A Real-Life Study. Nutrients. 2018;10(8):1067.
35. U.S. Department of Health and Human Services and U.S. Department of Agriculture. 2015 – 2020 Dietary Guidelines for Americans. 8th Edition. Appendix 4. USDA Food Patterns: Healthy Mediterranean-style eating pattern. December2015. Available at https://health.gov/dietaryguidelines/2015/guidelines/.
36. Esposito K, Maiorino M, Bellastella G, Chiodini P, Panagiotakos D, Giugliano D. Ajourney into a Mediterranean diet and type 2 diabetes: a systematic review with metaanalyses. BMJ Open. 2015;5(8):e008222.
37. Esposito K, Maiorino M, Di Palo C, Giugliano D. Adherence to a Mediterranean dietand glycaemic control in type 2 diabetes mellitus. Diabetic Medicine.2009;26(9):900-907.
38. Esposito K, Maiorino MI, Ceriello A, Giugliano D. Prevention and control of type 2diabetes by Mediterranean diet: a systematic review. Diabetes Res Clin Pract.2010;89:97– 102.
39. Ajala O, English P, Pinkney J. Systematic review and meta-analysis of differentdietary approaches to the management of type 2 diabetes. Am J Clin Nutr.2013;97:505- 516.
40. Salas-Salvadó J, Guasch-Ferré M, Lee CH, Estruch R, Clish CB, Ros E. ProtectiveEffects of the mediterranean diet on yype 2 diabetes and metabolic syndrome. J Nutr.2016;146(4):920S–927S.
41. Toobert D, Glasgow R, Strycker L et al. Biologic and quality-of-life outcomes fromthe Mediterranean lifestyle program: A randomized clinical trial. Diabetes Care.2003;26:2288 50. Al-Khalifa A, Mathew T, Al-Zaid N, Mathew E, Dashti H. Therapeutic role of lowcarbohydrate ketogenic diet in diabetes. Nutrition. 2009;25(11-12):1177-1185.
42. McMacken M, Shah S. A plant-based diet for the prevention and treatment of type 2diabetes. Journal of Geriatric Cardiology : JGC. 2017;14(5):342-354.
43. Yokoyama Y, Barnard ND, Levin SM, Watanabe M. Vegetarian diets and glycemiccontrol in diabetes: a systematic review and meta-analysis. Cardiovascular Diagnosisand Therapy. 2014;4(5):373-382.
44. Elhayany A, Lustman A, Abel R, Attal-Singer J, Vinker S. A low carbohydrate Mediterranean diet improves cardiovascular risk factors and diabetes control among overweight patients with type 2 diabetes mellitus: a 1-year prospective randomized intervention study. Diabetes, Obesity and Metabolism. 2010;12(3):204-209.
45. Williams, K. A., & Patel, H. (2017). Healthy Plant-Based Diet. Journal of the American College of Cardiology, 70(4), 423–425. [/bg_collapse]