Trenujesz? Możesz mieć niedobory cz.1 

Składniki mineralne obecne w produktach pochodzenia zwierzęcego i roślinnego ^1-3 odgrywają kluczową rolę dla utrzymania zdrowia. Ich wartość dla sportowców dotyczy m.in. wspierania pracy układu sercowo-naczyniowego, regulowania przemian metabolicznych, zapobiegania starzeniu lub  przebudowy struktury kości ^4-7.

Wiele osób rozpoczynających swoją przygodę ze sportem trwa w nieświadomości żywieniowej, zwracając swoją uwagę wyłącznie na podaż makroelementów, jednocześnie zapominając o mikroelementach,  którymi są witaminy i sole mineralne. Osoby aktywne są szczególną grupą pod względem zapotrzebowania na substancje odżywcze.

Niedoskonałe diety

Podczas wzmożonej aktywności fizycznej wykorzystanie niektórych pierwiastków przez organizm wzrasta. Odpowiednia ich dostępność jest gwarantem prawidłowego przebiegu przemian energetycznych i metabolicznych. U sportowców znaczenie mają przede wszystkim te z nich, które odpowiadają za wzmacnianie kości, dotlenienie i ukrwienie tkanek, redukowanie procesów zapalnych, a także odpowiedź układu odpornościowego ^8-12.

W zwyczajowej diecie powszechne są niedobory żywieniowe związane z niskim spożyciem składników mineralnych. Dotyczy to przede wszystkim selenu, magnezu, wapnia, żelaza i cynku ^13-16. Braki mikroelementów nie dotyczą jedynie diety tradycyjnej, ale również są obserwowane podczas stosowania diet alternatywnych.

Jednym z przykładów żywienia alternatywnego jest dieta DASH, która jest zalecana w nadciśnieniu tętniczym i chorobach układu sercowo-naczyniowego. Długotrwałe stosowanie diety DASH może skutkować niedoborami jodu, chromu i molibdenu ^17,19.

Kolejnym przykładem może być ścisła dieta roślinna, czyli dieta wegańska.  W wyniku unikania wielu produktów spożywczych można narazić się na objawy niedoboru jodu, wapnia, selenu i cynku. Diety redukcyjne również niosą ze sobą takie ryzyko. Wykazano, że agresywna redukcja masy ciała pozbawia organizm nadmiernej ilości wapnia, magnezu i potasu ¹⁸. Między innymi dlatego odchudzanie powinno przebiegać stopniowo.

Wśród różnych typów postępowania żywieniowego najlepiej wypadają założenia diety śródziemnomorskiej, która jest uznana przez środowiska naukowe za skuteczną i zdrową dla większości osób ²⁰.

Spożycie składników mineralnych przez sportowców

Stosowanie różnych komercyjnych i alternatywnych diet podczas  wzmożonego wysiłku sportowego pogłębia niedobory pokarmowe ^21-24. Objawy zauważane przez sportowców to spadki siły, wytrzymałości, zdolności regeneracyjnych, wydolności, a także motywacji. Osłabiony organizm jest narażony na pojawianie się zaburzeń układowych, chorób i kontuzji.

W takich przypadkach konieczna i całkowicie uzasadniona jest dodatkowa suplementacja¹¹, która wyrównuje niedobory mikroelementów w ustroju, wzmacniając organizm osób aktywnych na wielu płaszczyznach ^25-27.

Dowody naukowe odnośnie suplementacji soli mineralnych u sportowców obejmują badania, w których wzięło udział w sumie 3 643 osób, z czego kobiety stanowiły 1 387 osób, a mężczyźni 2 256 osób. Badane osoby były w przedziale wiekowym 17 - 75 lat. Z całkowitej puli (128 jednostek) badań 24 zostały przeprowadzone z udziałem profesjonalnych sportowców.

Największą ilość informacji udało się zebrać dla żelaza, magnezu i fosforu, średnią dla sodu, chromu i wapnia, a najmniejszą dla cynku, boru i selenu. Kilka badań dotyczyło suplementacji wieloskładnikowej. Nie udało się uzyskać wystarczających danych odnośnie miedzi, jodu, niklu, kobaltu, manganu i fluoru.

Żelazo

Żelazo występuje na dwóch stopniach utlenienia: trzywartościowe (Fe³⁺) i dwuwartościowe (Fe²⁺) . To pierwsze jest nazywane żelazem hemowym, a drugie niehemowym. Żelazo hemowe jest obecne w produktach pochodzenia zwierzęcego i wykazuje zdecydowanie lepszą przyswajalność, niż żelazo dwuwartościowe ⁸³.

Pula żelaza obecna w organizmie jest wykorzystywana do wielu procesów np. złuszczania nabłonków, pocenia, oddawania moczu. Utrata żelaza może być związana z krwawieniem, które może pozostawać przez długi czas niezauważone, np. mikrouszkodzenia naczyń krwionośnych podczas aktywności.

Dzięki obecności żelaza możliwy jest transport krwi i tlenu do komórek i tkanek. Żelazo jest składnikiem hemoglobiny, mioglobiny, a także wchodzi w skład enzymów. Umożliwia syntetyzowanie elementów krwi m.in. hemoglobiny i  ferrytyny.  Ich produkcja odbywa się głównie w śledzionie lub wątrobie.  Wchłanianie żelaza przebiega w dwunastnicy albo jelicie cienkim, a nadmiar pierwiastka wydalany jest z kałem.

Przed suplementacją żelazem, wskazane jest rozpoznanie przyczyny niedoborów, ponieważ ominięcie tej procedury może skutkować niemożnością późniejszego zdiagnozowania rozwijającej się choroby. Prawidłowe stężenie żelaza jest zależne od płci i wieku, mieści się w przedziale 50-150 µg/ml ⁸³.

Co ciekawe im wyższa dawka żelaza przyjmowanego z preparatów farmakologicznych, tym niższe jego wchłanianie. Z drugiej strony występowanie niedoborów żelaza w organizmie znacząco zwiększa jego przyswajanie.

Nie przypadkowo oznaczanie zawartości żelaza jest najczęściej wykonywane w badaniach  obejmujących osoby trenujące. Niedokrwistość makro- i mikrocytarna skutecznie obniża wydolność organizmu, co jest często spotykane u sportowców ^28-30.

Grupa osób badanych pod kątem niedoborów i suplementacji preparatami żelaza obejmowała aż 946 uczestników. Wielkość dawek preparatu była zależna od ilości ferrytyny oznaczonej u każdego pacjenta ³¹.

Suplementacja preparatami żelaza poprawiła poziom ferrytyny we krwi, a według części danych również wydolność treningową i natlenowanie tkanek ^32-34. U osób, które miały niedokrwistość poprawa osiągów sportowych była bardziej zauważalna. Osoby te skracały czas pokonywanych dystansów, były bardziej odporne na zmęczenie i miały więcej siły mięśniowej ^35-37.

W pewnych przypadkach żelazo nie jest podawane doustnie. Wówczas stosuje się suplementację dożylną, która również pozwala zwiększyć stężenie żelaza we krwi, ale tylko według niektórych danych jest korzystniejsza niż suplementacja doustna ^38-40.

Wapń

Wapń jest jednym z tych pierwiastków, których zawsze jest za mało w pożywieniu w stosunku do zapotrzebowania organizmu człowieka. Związki wapnia są obecne w procesie tworzenia kości i zębów. Ponadto odpowiadają za przewodnictwo nerwowe, krzepliwość krwi, aktywność mięśni prążkowanych i stan psychiczny.  Dzięki zmniejszeniu przepuszczalności naczyń krwionośnych, wapń wykazuje właściwości przeciwobrzękowe, przeciwwysiękowe, antyalergiczne i przeciwzapalne ⁸⁴.

Pierwiastek aktywuje wiele enzymów koniecznych do przemian biochemicznych,  reguluje gospodarkę hormonalną i zewnątrzwydzielniczą, a także wpływa na pracę serca. Za równowagę wapniową odpowiadają głównie tarczyca i przytarczyce poprzez produkcję hormonów: kalcytoniny i parathormonu ^{98, 99}.

W pewnym stopniu homeostaza wapniowa jest zależna od obecności aktywnej formy witaminy D, która w przeciwieństwie do kalcytoniny, razem z parathormonem wpływa na wzrost stężenia wapnia w ustroju.

Wapń jest wchłaniany w jelicie cienkim, z którego przenika do obszarów komórkowych. Jego znaczna część osadza się w kościach, a prawidłowe stężenie we krwi wynosi  2,15 – 2,6 mmol/l ⁸⁴.

Większość wapnia w ciele człowieka występuje w formie jonów lub wiąże się z białkami w osoczu krwi. Wapń, który trafia do nerek podlega ponownemu wchłanianiu. Może być wydalany w niewielkiej ilości np. wraz z potem. Wapń konkuruje z fosforanami, dlatego przy niedoborach należy zmniejszać ich ilość w diecie ⁸⁴.

Część puli wapnia może zostać utracona podczas zwiększonego wysiłku fizycznego. Jego niedobór osłabia mięśnie i pogarsza funkcjonowanie układu hormonalnego ^41-45,51. Niedobór wapnia prowadzi do zwiększonego wydzielania parathormonu, co skutkuje uwalnianiem wapnia z kości. Wzrost stężenia wapnia zmniejsza wydzielanie parathormonu ^{46-49, 52-56} .

Zależność ta jest ważna dla sportowców, u których obserwuje się dość wysokie poziomy parathormonu, co przyczynia się do powstawania zaburzeń mięśniowych ^49,50. Paradoksalnie jednak patologiczny (np. w niedoczynności tarczycy) niedobór tego hormonu powoduje zmniejszenie wchłaniania wapnia, co może o około 30% upośledzać czynność mięśni^51,57.

Magnez

Magnez bierze udział w przemianach energetycznych, jest kofaktorem reakcji enzymatycznych dotyczących około 300 enzymów, które biorą udział w przemianach biochemicznych węglowodanów, białek i tłuszczów. Ponadto reguluje cykl komórkowy, bierze udział w przemianach kwasów nukleinowych (np. umożliwia integrację spirali DNA) i reakcjach oksydoredukcyjnych. Pierwiastek tworzy kompleksy chelatowe z fosfolipidami, oddziałując na struktury błon komórkowych⁸⁵.

Magnez jest neurotropowym pierwiastkiem, który wpływa na przewodnictwo nerwowe w całym organizmie, dzięki czemu umożliwia skurcze mięśni np. serca ⁶⁵. Ponadto ma działanie uspokajające, przeciwzapalne, antyalergiczne. Współdziała w procesach syntezy, magazynowania i uwalniania hormonów, takich jak: insulina, parathormon ⁸⁵.

Magnez jest czynnikiem przeciwzakrzepowym, ponieważ przeciwdziała osadzaniu się związków wapnia w ścianach naczyń krwionośnych. Dodatkowo jest jednym z pierwiastków, który wpływa na przebudowę kości. Poza tym poprawia zdolności reprodukcyjne zarówno kobiet jak i mężczyzn. Wzrost stężenia magnezu prowadzi do regulowania stężenia wapnia. Największa ilość magnezu występuje we krwi w postaci zjonizowanej. Pierwiastek jest wydalany z moczem ⁸⁵.

Wartość dowodów przemawiających za korzystnym wpływem suplementacji magnezem rośnie. Podczas aktywności fizycznej  dochodzi do fizjologicznych zmian stężeń magnezu. Intensywny wysiłek jest powiązany ze wzrostem zużycia tego pierwiastka przez mięśnie, a tym samym zmniejszenia puli krążącego magnezu we krwi. Jest to szczególnie istotne podczas aktywności charakteryzującej się wysoką intensywnością  ^69-71. Według danych magnez pomaga utrzymać lub zwiększać siłę i masę mięśniową, redukuje stan zapalny, wykazuje właściwości ergogeniczne  ^60-63.

Stężenie magnezu we krwi związane z aktywnością fizyczną jest nieco skomplikowane. Wiadomo, że niska i średnia intensywność ćwiczeń jest skorelowana z utrzymaniem wysokiego poziomu magnezu we krwi, nawet pomimo suplementacji. W badaniach, w których wprowadzono suplementację magnezem sportowcom czasowo nie ćwiczącym, jego stężenie we krwi cały czas malało, co może sugerować, że mięśnie uzupełniają zapas magnezu podczas odpoczynku ⁷².

Właśnie z tego powodu odrębna grupa badaczy, która prowadziła suplementację magnezem u sportowców, nie obserwowała zwiększania stężenia magnezu we krwi. W tych badaniach jednak suplementacja była prawdopodobnie zbyt niska, aby otrzymać widoczne efekty dla wydolności mięśni ^73-77. Wykazano, że suplementacja wysokimi dawkami magnezu, które osiągają nawet 144% zalecanej wartości, ma znaczenie dla siły mięśni ⁶³.

Co ciekawe, w jednym z badań otrzymano wyniki sugerujące, że krótka suplementacja magnezem (300mg/ dobę przez tydzień) daje zdecydowanie lepsze efekty przez wysiłkiem, niż długa suplementacja (370 mg/dobę przez 4 tygodnie). Sportowcy, którzy stosowali tzw. agresywną suplementację mieli lepsze (o 16%) osiągi sportowe, niższe ciśnienie krwi i byli bardziej odporni (o 32%) na spadek sprawności następnego dnia po wysiłku ⁷⁶. Poza tym magnez  redukował uszkodzenia DNA wywołane wysiłkiem fizycznym ⁷⁸.

Magnez może obniżać powysiłkowy stan zapalny i redukować wyrzut hormonów stresu, co zostało potwierdzone w badaniu, w którym stosowano 500 mg magnezu codziennie przez miesiąc. W owym badaniu zmniejszyła się ilość hormonów adrenokortykotropowych, neutrofilów, limfocytów, interleukiny 6, białych krwinek i kortyzolu ⁶⁴.

Chociaż wciąż brakuje jednoznacznych, stabilnych dowodów naukowych sugerujących konieczność przyjmowania suplementów magnezu ^79-82, to z pewnością jego krótkotrwała dawka uderzeniowa przynosi korzyści na etapie przygotowywania się do zawodów.

Ze względu na adaptacje organizmu w przypadku długich okresów suplementacji, jednakowe dawkowanie magnezu jest nieuzasadnione. Inaczej jest w przypadku przewlekłych niedoborów magnezu albo w celu spowolnienia starzenia, w których długotrwała umiarkowana dawka magnezu jest zalecana.

[bg_collapse view="link" color="#92d500" icon="arrow" expand_text="Bibliografia " collapse_text="Bibliografia (zwiń)" ]

1. Lazarte, C.E.; Carlsson, N.G.; Almgren, A.; Sandberg, A.S.; Granfeldt, Y. Phytate, zinc, iron and calcium content of common Bolivian food, and implications for mineral bioavailability. J. Food Compos. Anal. 2015, 39, 111–119.
2. Gibson, R.S.; Bailey, K.B.; Gibbs, M.; Ferguson, E.L. A review of phytate, iron, zinc, and calcium

concentrations in plant-based complementary foods used in low-income countries and implications for

bioavailability. Food Nutr. Bull. 2010, 31, S134–S146.

3. Gupta, U.; Gupta, S. Sources and deficiency diseases of mineral nutrients in human health and nutrition: A review. Pedosphere 2014, 24, 13–38.
4. Asemi, Z.; Jamilian, M.; Mesdaghinia, E.; Esmaillzadeh, A. Effects of selenium supplementation on

glucose homeostasis, inflammation, and oxidative stress in gestational diabetes: Randomized, double-blind, placebo-controlled trial. Nutrition (Burbank, Los Angeles County, Calif.) 2015, 31, 1235–1242.

5. Oropeza-Moe, M.; Wisloff, H.; Bernhoft, A. Selenium deficiency associated porcine and human

cardiomyopathies. J. Trace Elem. Med. Biol. 2015, 31, 148–156.

6. Del Gobbo, L.C.; Imamura, F.; Wu, J.H.Y.; de Oliveira-Otto, M.C.; Chiuve, S.E.; Mozaffarian, D. Circulatingand dietary magnesium and risk of cardiovascular disease: A systematic review and meta-analysis ofprospective studies. Am. J. Clin. Nutr. 2013, 98, 160–173.
7. Cheungpasitporn, W.; Thongprayoon, C.; Mao, M.A.; Srivali, N.; Ungprasert, P.; Varothai, N.; Sanguankeo, A.;Kittanamongkolchai, W.; Erickson, S.B. Hypomagnesaemia linked to depression: A systematic review andmeta-analysis. Intern. Med. J. 2015, 45, 436–440.
8. Speich, M.; Pineau, A.; Ballereau, F. Minerals, trace elements and related biological variables in athletes andduring physical activity. Clin. Chim. Acta 2001, 312, 1–11.
9. Williams, M.H. Dietary supplements and sports performance: Minerals. J. Int. Soc. Sport Nutr. 2005, 2, 43–49.
10. Kreider, R.B.; Wilborn, C.D.; Taylor, L.; Campbell, B.; Almada, A.L.; Collins, R.; Cooke, M.; Earnest, C.P.;Greenwood, M.; Kalman, D.S. ISSN exercise and sport nutrition review: Research and recommendations.J. Int. Soc. Sports Nutr. 2010, 7–50, 7.
11. Misner, B. Food alone may not provide sufficient micronutrients for preventing deficiency. J. Int. Soc. SportsNutr. 2006, 3, 51–55.
12. Kerksick, C.M.; Wilborn, C.D.; Roberts, M.D.; Smith-Ryan, A.; Kleiner, S.M.; Jager, R.; Collins, R.; Cooke, M.;Davis, J.N.; Galvan, E.; et al. ISSN exercise & sports nutrition review update: Research & recommendations.J. Int. Soc. Sports Nutr. 2018, 15, 38.
13. Bailey, R.L.; West, K.P.; Black, R.E. The epidemiology of global micronutrient deficiencies. Ann. Nutr. Metab.

2015, 66, 22–33. [CrossRef] [PubMed]

14. Kumssa, D.B.; Joy, E.J.; Ander, E.L.; Watts, M.J.; Young, S.D.; Walker, S.; Broadley, M.R. Dietary calcium andzinc deficiency risks are decreasing but remain prevalent. Sci. Rep. 2015, 5, 10974.
15. Gröber, U.; Schmidt, J.; Kisters, K. Magnesium in Prevention and Therapy. Nutrients 2015, 7, 8199–8226.
16. Moshfegh, A.; Goldman, J.; Ahuja, J.; Rhodes, D.; LaComb, R. What We Eat in America, NHANES 2005–2006:Usual Nutrient Intakes from Food and Water Compared to 1997 Dietary Reference Intakes for Vitamin D, Calcium,Phosphorus, and Magnesium; USDA: Washington, DC, USA, 2009. Available online: http://www.ars.usda.gov/ba/bhnrc/fsrg (accessed on 18 February 2018).
17. Calton, J.B. Prevalence of micronutrient deficiency in popular diet plans. J. Int. Soc. Sports Nutr. 2010, 7, 24.
18. Engel, M.; Kern, H.; Brenna, J.T.; Mitmesser, S. Micronutrient gaps in three commercial weight-loss dietplans. Nutrients 2018, 10, 108.
19. Kristensen, N.B.; Madsen, M.L.; Hansen, T.H.; Allin, K.H.; Hoppe, C.; Fagt, S.; Lausten, M.S.; Gobel, R.J.;Vestergaard, H.; Hansen, T.; et al. Intake of macro- and micronutrients in Danish vegans. Nutr. J. 2015,14, 115.
20. Castro-Quezada, I.; Roman-Vinas, B.; Serra-Majem, L. The Mediterranean diet and nutritional adequacy:A review. Nutrients 2014, 6, 231–248.
21. Birkenhead, K.L.; Slater, G. A Review of Factors Influencing Athletes’ Food Choices. Sports Med. 2015, 45,1511–1522.
22. Volpe, S.L. Magnesium and the athlete. Curr. Sports Med. Rep. 2015, 14, 279–283.
23. Maynar, M.; Llerena, F.; Bartolome, I.; Alves, J.; Robles, M.C.; Grijota, F.J.; Munoz, D. Seric concentrationsof copper, chromium, manganesum, nickel and selenium in aerobic, anaerobic and mixed professionalsportsmen. J. Int. Soc. Sports Nutr. 2018, 15, 8.
24. Maynar, M.; Munoz, D.; Alves, J.; Barrientos, G.; Grijota, F.J.; Robles, M.C.; Llerena, F. Influence of an Acute

Exercise Until Exhaustion on Serum and Urinary Concentrations of Molybdenum, Selenium, and Zinc inAthletes. Biol. Trace Elem. Res. 2018, 186, 1327–1329.

25. Chu, A.; Holdaway, C.; Varma, T.; Petocz, P.; Samman, S. Lower serum zinc concentration despite higherdietary zinc intake in athletes: A systematic review and meta-analysis. Sports Med. 2018, 48, 327–336.
26. Burden, R.J.; Morton, K.; Richards, T.; Whyte, G.P.; Pedlar, C.R. Is iron treatment beneficial in, iron-deficientbut non-anaemic (IDNA) endurance athletes? a systematic review and meta-analysis. Br. J. Sports Med. 2015,49, 1389–1397.
27. Rubeor, A.; Goojha, C.; Manning, J.; White, J. Does iron supplementation improve performance in

iron-deficient nonanemic athletes? Sports Health 2018. Ahead of print.

28. Powell, P.D.; Tucker, A. Iron supplementation and running performance in female cross-country runners. Int. J. Sports Med. 1991, 12, 462–467.
29. Ashenden, M.J.; Pyne, D.B.; Parisotto, R.; Dobson, G.P.; Hahn, A.G. Can reticulocyte parameters be of use in detecting iron deficient erythropoiesis in female athletes? J. Sports Med. Phys. Fit. 1999, 39, 140–146.
30. Haymes, E.M.; Puhl, J.L.; Temples, T.E. Training for cross-country skiing and iron status. Med. Sci. Sports Exerc. 1986, 18, 162–167.
31. Govus, A.D.; Garvican-Lewis, L.A.; Abbiss, C.R.; Peeling, P.; Gore, C.J. Pre-altitude serum ferritin levels and daily oral iron supplement dose mediate iron parameter and hemoglobin mass responses to altitude exposure. PLoS ONE 2015, 10, e0135120.
32. Hegenauer, J.; Strause, L.; Saltman, P.; Dann, D.; White, J.; Green, R. Transitory hematologic effects ofmoderate exercise are not influenced by iron supplementation. Eur. J. Appl. Physiol. Occup. Physiol. 1983, 52,

57–61.

33. Magazanik, A.; Weinstein, Y.; Abarbanel, J.; Lewinski, U.; Shapiro, Y.; Inbar, O.; Epstein, S. Effect of an ironsupplement on body iron status and aerobic capacity of young training women. Eur. J. Appl. Physiol. Occup.Physiol. 1991, 62, 317–323.
34. Hinton, P.S.; Giordano, C.; Brownlie, T.; Haas, J.D. Iron supplementation improves endurance after trainingin iron-depleted, nonanemic women. J. Appl. Physiol. 2000, 88, 1103–1111.
35. McClung, J.P.; Karl, J.P.; Cable, S.J.; Williams, K.W.; Nindl, B.C.; Young, A.J.; Lieberman, H.R. Randomized,double-blind, placebo-controlled trial of iron supplementation in female soldiers during military training:Effects on iron status, physical performance, and mood. Am. J. Clin. Nutr. 2009, 90, 124–131.
36. Yoshida, T.; Udo, M.; Chida, M.; Ichioka, M.; Makiguchi, K. Dietary iron supplement during severephysicaltraining in competitive female distance runners. Res. Sport Med. 1990, 1, 279–285.
37. Brutsaert, T.D.; Hernandez-Cordero, S.; Rivera, J.; Viola, T.; Hughes, G.; Haas, J.D. Iron supplementation

improves progressive fatigue resistance during dynamic knee extensor exercise in iron-depleted, nonanemicwomen. Am. J. Clin. Nutr. 2003, 77, 441–448.

38. Garvican, L.A.; Saunders, P.U.; Cardoso, T.; Macdougall, I.C.; Lobigs, L.M.; Fazakerley, R.; Fallon, K.E.;Anderson, B.; Anson, J.M.; Thompson, K.G.; et al. Intravenous iron supplementation in distance runnerswith low or suboptimal ferritin. Med. Sci. Sports Exerc. 2014, 46, 376–385.
39. Peeling, P.; Blee, T.; Goodman, C.; Dawson, B.; Claydon, G.; Beilby, J.; Prins, A. Effect of iron injections onaerobic-exercise performance of iron-depleted female athletes. Int. J. Sport Nutr. Exerc. Metab. 2007, 17,221–231.
40. Woods, A.; Garvican-Lewis, L.A.; Saunders, P.U.; Lovell, G.; Hughes, D.; Fazakerley, R.; Anderson, B.;Gore, C.J.; Thompson, K.G. Four weeks of IV iron supplementation reduces perceived fatigue and mooddisturbance in distance runners. PLoS ONE 2014, 9, e108042.
41. Townsend, R.; Elliott-Sale, K.J.; Pinto, A.J.; Thomas, C.; Scott, J.P.; Currell, K.; Fraser, W.D.; Sale, C. Parathyroidhormone secretion Is controlled by both ionized calcium and phosphate during exercise and recovery inmen. J. Clin. Endocrinol. Metab. 2016, 101, 3231–3239.
42. Martin, B.R.; Davis, S.; Campbell, W.W.; Weaver, C.M. Exercise and calcium supplementation: Effects oncalcium homeostasis in sportswomen. Med. Sci. Sports Exerc. 2007, 39, 1481–1486.
43. Frontera, W.R.; Ochala, J. Skeletal muscle: A brief review of structure and function. Calcif. Tissue Int. 2015,96, 183–195.
44. Pu, F.; Chen, N.; Xue, S. Calcium intake, calcium homeostasis and health. Food Sci. Hum. Well 2016, 5, 8–16.
45. Zorbas, Y.G.; Petrov, K.L.; Kakurin, V.J.; Kuznetsov, N.A.; Charapakhin, K.P.; Alexeyev, I.D.; Denogradov, S.D.Calcium supplementation effect on calcium balance in endurance-trained athletes during prolongedhypokinesia and ambulatory conditions. Biol. Trace Elem. Res. 2000, 73, 231–250.
46. Zorbas, Y.G.; Kakurin, V.J.; Kuznetsov, N.A.; Yarullin, V.L.; Andreyev, I.D.; Charapakhin, K.P. Measurementsin calcium-supplemented athletes during and after hypokinetic and ambulatory conditions. Clin. Biochem.2000, 33, 393–404.
47. Kohrt, W.M.; Wherry, S.J.; Wolfe, P.; Sherk, V.D.; Wellington, T.; Swanson, C.M.; Weaver, C.M.; Boxer, R.S.Maintenance of serum ionized calcium during exercise attenuates parathyroid hormone and bone resorptionresponses. J. Bone Miner. Res. Off. J. Am. Soc. Bone Miner. Res. 2018, 33, 1326–1334.
48. Guillemant, J.; Accarie, C.; Peres, G.; Guillemant, S. Acute effects of an oral calcium load on markers ofbone metabolism during endurance cycling exercise in male athletes. Calcif. Tissue Int. 2004, 74, 407–414.
49. Visser, M.; Deeg, D.J.; Lips, P. Low vitamin D and high parathyroid hormone levels as determinants ofloss of muscle strength and muscle mass (sarcopenia): The Longitudinal Aging Study Amsterdam. J. Clin.Endocrinol. Metab. 2003, 88, 5766–5772.
50. Passeri, E.; Bugiardini, E.; Sansone, V.A.; Valaperta, R.; Costa, E.; Ambrosi, B.; Meola, G.; Corbetta, S. VitaminD, parathyroid hormone and muscle impairment in myotonic dystrophies. J. Neurol. Sci. 2013, 331, 132–135.
51. Sikjaer, T.; Rolighed, L.; Hess, A.; Fuglsang-Frederiksen, A.; Mosekilde, L.; Rejnmark, L. Effects of PTH(1-84)therapy on muscle function and quality of life in hypoparathyroidism: Results from a randomized controlledtrial. Osteoporos. Int. 2014, 25, 1717–1726.

52. Cinar, V.; Baltaci, A.K.; Mogulkoc, R.; Kilic, M. Testosterone levels in athletes at rest and exhaustion: Effectsof calcium supplementation. Biol. Trace Elem. Res. 2009, 129, 65–69.
53. Cinar, V.; Baltaci, A.K.; Mogulkoc, R. Effect of exhausting exercise and calcium supplementation on potassium,magnesium, copper, zinc and calcium levels in athletes. Pak. J. Med. Sci. 2009, 25, 238–242.
54. Cinar, V.; Mogulkoc, R.; Baltaci, A.K.; Bostanci, O. Effects of calcium supplementation on glucose and insulin levels of athletes at rest and after exercise. Biol. Trace Elem. Res. 2010, 133, 29–33.
55. Cinar, V.; Mogulkoc, R.; Baltaci, A.K. Calcium supplementation and 4-week exercise on blood parameters ofathletes at rest and exhaustion. Biol. Trace Elem. Res. 2010, 134, 130–135.
56. Cinar, V.; Cakmakci, O.; Mogulkoc, R.; Baltaci, A.K. Effects of exhaustion and calcium supplementation onadrenocorticotropic hormone and cortisol levels in athletes. Biol. Trace Elem. Res. 2009, 127, 1–5.
57. Farrell, P.A.; Garthwaite, T.L.; Gustafson, A.B. Plasma adrenocorticotropin and cortisol responses to submaximal and exhaustive exercise. J. Appl. Physiol. Respir. Environ. Exerc. Physiol. 1983, 55, 1441–1444.
58. Burt, M.G.; Mangelsdorf, B.L.; Srivastava, D.; Petersons, C.J. Acute effect of calcium citrate on serum calciumand cardiovascular function. J. Bone Miner. Res. Off. J. Am. Soc. Bone Miner. Res. 2013, 28, 412–418.
59. Rios, E. Calcium-induced release of calcium in muscle: 50 years of work and the emerging consensus. J. Gener.Physiol. 2018, 150, 521–537.
60. Welch, A.A.; Kelaiditi, E.; Jennings, A.; Steves, C.J.; Spector, T.D.; MacGregor, A. Dietary magnesiumIs positively associated with skeletal muscle power and indices of muscle mass and may attenuate the

association between circulating C-Reactive Protein and muscle mass in women. J. Bone Miner. Res. Off. J. Am.Soc. Bone Miner. Res. 2016, 31, 317–325.

61. Welch, A.A.; Skinner, J.; Hickson, M. Dietary magnesium may be protective for aging of bone and skeletalmuscle in middle and younger older age men and women: Cross-sectional findings from the UK biobankcohort. Nutrients 2017, 9, 1189.
62. Wang, R.; Chen, C.; Liu, W.; Zhou, T.; Xun, P.; He, K.; Chen, P. The effect of magnesium supplementation onmuscle fitness: A meta-analysis and systematic review. Magn. Res. 2017, 30, 120–132.
63. Brilla, L.R.; Haley, T.F. Effect of magnesium supplementation on strength training in humans. J. Am. Coll.Nutr. 1992, 11, 326–329.
64. Dmitrasinovic, G.; Pesic, V.; Stanic, D.; Plecas-Solarovic, B.; Dajak, M.; Ignjatovic, S. ACTH, cortisol and IL-6Levels in athletes following magnesium supplementation. J. Med. Biochem. 2016, 35, 375–384.
65. Kass, L.S.; Skinner, P.; Poeira, F. A pilot study on the effects of magnesium supplementation with high andlow habitual dietary magnesium intake on resting and recovery from aerobic and resistance exercise andsystolic blood pressure. J. Sports Sci. Med. 2013, 12, 144–150.
66. Finstad, E.W.; Newhouse, I.J.; Lukaski, H.C.; McAuliffe, J.E.; Stewart, C.R. The effects of magnesiumsupplementation on exercise performance. Med. Sci. Sports Exerc. 2001, 33, 493–498.
67. Setaro, L.; Santos-Silva, P.R.; Nakano, E.Y.; Sales, C.H.; Nunes, N.; Greve, J.M.; Colli, C. Magnesium statusand the physical performance of volleyball players: Effects of magnesium supplementation. J. Sports Sci.2014, 32, 438–445.
68. Zorbas, Y.G.; Kakurin, V.J.; Afonin, V.B.; Charapakhin, K.P.; Denogradov, S.D. Magnesium supplements’effect on magnesium balance in athletes during prolonged restriction of muscular activity. Kidney Blood Press.Res. 1999, 22, 146–153.
69. Molina-Lopez, J.; Molina, J.M.; Chirosa, L.J.; Florea, D.; Saez, L.; Millan, E.; Planells, E. Association betweenerythrocyte concentrations of magnesium and zinc in high-performance handball players after dietarymagnesium supplementation. Magn. Res. 2012, 25, 79–88.
70. Cordova Martinez, A.; Fernandez-Lazaro, D.; Mielgo-Ayuso, J.; Seco Calvo, J.; Caballero Garcia, A. Effect ofmagnesium supplementation on muscular damage markers in basketball players during a full season. Magn.Res. 2017, 30, 61–70.
71. Porta, S.; Gell, H.; Pichlkastner, K.; Porta, J.; von Ehrlich, B.; Vormann, J.; Stossier, H.; Kisters, K. A system ofchanges of ionized blood Mg through sports and supplementation. Trace Elem. Electrolytes 2013, 30, 105–107.
72. Zorbas, Y.G.; Kakurin, A.G.; Kuznetsov, N.K.; Federov, M.A.; Yaroshenko, Y.Y. Magnesium loading effecton magnesium deficiency in endurance-trained subjects during prolonged restriction of muscular activity.Biol. Trace Elem. Res. 1998, 63, 149–166.
73. Terblanche, S.; Noakes, T.D.; Dennis, S.C.; Marais, D.; Eckert, M. Failure of magnesium supplementation toinfluence marathon running performance or recovery in magnesium-replete subjects. Int. J. Sport Nutr. 1992,2, 154–164.
74. Weller, E.; Bachert, P.; Meinck, H.M.; Friedmann, B.; Bartsch, P.; Mairbaurl, H. Lack of effect of oral Mg-supplementation on Mg in serum, blood cells, and calf muscle. Med. Sci. Sports Exerc. 1998, 30, 1584–1591.
75. Darooghegi Mofrad, M.; Djafarian, K.; Mozaffari, H.; Shab-Bidar, S. Effect of magnesium supplementation on endothelial function: A systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials. Atherosclerosis 2018, 273, 98–105.
76. Kass, L.S.; Poeira, F. The effect of acute vs chronic magnesium supplementation on exercise and recovery on resistance exercise, blood pressure and total peripheral resistance on normotensive adults. J. Int. Soc. SportsNutr. 2015, 12, 19.
77. Veronese, N.; Berton, L.; Carraro, S.; Bolzetta, F.; De Rui, M.; Perissinotto, E.; Toffanello, E.D.; Bano, G.;Pizzato, S.; Miotto, F.; et al. Effect of oral magnesium supplementation on physical performance in healthyelderly women involved in a weekly exercise program: A randomized controlled trial. Am. J. Clin. Nutr.2014, 100, 974–981.
78. Petrovic, J.; Stanic, D.; Dmitrasinovic, G.; Plecas-Solarovic, B.; Ignjatovic, S.; Batinic, B.; Popovic, D.; Pesic, V.Magnesium supplementation diminishes peripheral blood lymphocyte DNA oxidative damage in athletesand sedentary young man. Oxid. Med. Cell. Longev. 2016, 2016, 2019643.
79. Cinar, V.; Polat, Y.; Baltaci, A.K.; Mogulkoc, R. Effects of magnesium supplementation on testosterone levelsof athletes and sedentary subjects at rest and after exhaustion. Biol. Trace Elem. Res. 2011, 140, 18–23.
80. Cinar, V.; Mogulkoc, R.; Baltaci, A.K.; Nizamlioglu, M. Effect of magnesium supplementation on someplasma elements in athletes at rest and exhaustion. Biol. Trace Elem. Res. 2007, 119, 97–102.
81. Cinar, V.; Nizamlioglu, M.; Mogulkoc, R.; Baltaci, A.K. Effects of magnesium supplementation on bloodparameters of athletes at rest and after exercise. Biol. Trace Elem. Res. 2007, 115, 205–212.
82. Cinar, V.; Mogulkoc, R.; Baltaci, A.K.; Polat, Y. Adrenocorticotropic hormone and cortisol levels in athletesand sedentary subjects at rest and exhaustion: Effects of magnesium supplementation. Biol. Trace Elem. Res.2008, 121, 215–220.
83. Cinar, V.; Polat, Y.; Mogulkoc, R.; Nizamlioglu, M.; Baltaci, A.K. The effect of magnesium supplementationon glucose and insulin levels of tae-kwan-do sportsmen and sedentary subjects. Pak. J. Pharm. Sci. 2008, 21,237–240.
84. https://indeks.mp.pl/leki/desc.php?id=846
85. https://www.mp.pl/pacjent/leki/subst.html?id=3632
86. https://indeks.mp.pl/leki/desc.php?id=1173 [/bg_collapse]